تا به حال به چگونگی محاکمه سران کمونیستی شوروی سابق دقت کرده اید؟

مرگ 'منجی' ناکام شوروی

مهرداد فرهمند

بی بی سی

گنادی یانایف، آخرین معاون رئیس جمهوری اتحاد جماهیر شوروی که کودتای نافرجامی را با هدف جلوگیری از فروپاشی این اتحادیه رهبری کرد، پس از مدتها ابتلا به سرطان ریه، جمعه (۲۴ سپتامبر) در سن ۷۳ سالگی در بیمارستانی در مسکو درگذشت.

کودتای یانایف و همراهانش کارکرد معکوس پیدا کرد و با تحریک احساسات عمومی در فضای هیجانزده روسیه ای که مردمش پس از ده ها سال برای نخستین بار طعم "آزادی" را چشیده بودند، روند فروپاشی شوروی را تسریع کرد.

این کودتا همچنین به جای آنکه جناح سنت گراتر حاکم بر شوروی را به قدرت بازگرداند، ناخواسته بوریس یلتسین را به اریکه قدرت رساند که سیاست گذر ناگهانی از اقتصاد کمونیستی به سرمایه داری و بازار آزاد را جانشین برنامه اصلاحات گورباچف کرد.

هرچند یانایف بعدها از دست زدن به کودتا ابراز پشیمانی می کرد اما امروزه در روسیه کم نیستند کسانی که از شکست کودتای او و یارانش افسوس می خورند.

ولادیمیر ژیرینفسکی، رهبر حزب لیبرال دموکرات روسیه یانایف را مردی توصیف می کند که برای رساندن اتحاد شوروی به جایگاه برترین کشور جهان تلاش بسیاری کرد.

گنادی زیوگانف رهبر حزب کمونیست روسیه هم ابراز تأسف می کند که یانایف و یارانش جدیت بیشتری به خرج ندادند و نتوانستند شوروی را از فروپاشی نجات دهند.

با این حال در پیامی که حزب کمونیست روسیه برای گرامیداشت یانایف صادر کرده هیچ اشاره ای به کودتا نشده و تنها از او با عنوان متخصصی برجسته و "رفیقی" قابل اعتماد یاد شده است.

زمینه های کودتا

هنگامی که میخائیل گورباچف آخرین رهبر اتحاد شوروی، سیاست های بازسازی (پرسترویکا) و ایجاد فضای باز (گلاسنوست) را پیش می برد، گنادی یانایف در رأس اتحادیه های کارگری قرار داشت و با آغاز روند فروپاشی شوروی گورباچف او را به معاونت خود برگزید؛ با از میان رفتن جایگاه صدر هیئت رئیسه و تبدیل آن به ریاست جمهوری، یانایف اولین و آخرین کسی در شوروی بود که عنوان معاون رئیس جمهور داشت.

در چهارم اوت ۱۹۹۱ که گورباچف تعطیلات تابستانی خود را آغاز کرد و روانه ویلایی در شبه جزیره کریمه شد، جمهوریهای لیتوانی، لتونی، استونی و گرجستان استقلال خود را از شوروی اعلام کرده بودند و ارمنستان و جمهوری آذربایجان در حال جنگ بودند؛ گورباچف معاهده ای تنظیم کرده بود تا جمهوریهای باقیمانده را همچنان در اتحاد نگه دارد و قرار بود بیستم اوت، پس از بازگشت از تعطیلات آن را به امضای رؤسای جمهور قزاقستان و ازبکستان برساند و سپس دیگر جمهوریها را هم قانع به پذیرفتن آن کند.

این معاهده، استقلال جمهوریهای شوروی را به رسمیت می شناخت اما آنها را در کنفدراسیونی تحت رهبری واحد گرد می آورد.

گروهی از مقامات شوروی که خواهان ادامه حیات این اتحادیه در شکل و شمایل سابق بودند و چنین معاهده ای را چیزی جز فروپاشی کامل می دیدند، از هشت ماه پیشتر و به ابتکار رئیس وقت سازمان اطلاعات و امنیت (کا گ ب)، گروهی مخفی تشکیل داده و طرحی تنظیم کرده بودند که با اعلام وضع اضطراری در کشور و اتخاذ تدابیر امنیتی و استفاده از نیروی نظامی، اوضاع را به روال پیش از آغاز فروپاشی باز می گرداند.

علاوه بر ولادیمیر کریوچکف رئیس کا گ ب که مبدع طرح بود، مقامات عالیرتبه ای چون نخست وزیر و وزیران دفاع و کشور، رئیس دفتر گورباچف، معاون شورای عالی دفاع، دبیر کمیته مرکزی حزب کمونیست و همچنین گنادی یانایف معاون رئیس جمهور نیز عضو این محفل مخفی بودند و بعداً چند تن دیگر از مقامات هم به آنها پیوستند.

کودتا

سه روز پیش از پایان تعطیلات تابستانی گورباچف، اعضای گروه گرد هم آمدند و ابتدا تصمیم گرفتند گورباچف را ترغیب به پذیرفتن طرحشان کنند؛ به همین منظور چهار نفر از اعضای گروه مأمور شدند نزد گورباچف بروند و از او بخواهند یا به آنان بپیوندد و طرحشان را عملی کند یا اینکه استعفا بدهد و اداره کشور را به معاونش گنادی یانایف بسپارد.

وقتی گورباچف دست رد به سینه فرستادگان زد، تصمیم به کودتا گرفته شد و در اولین قدم، کریوچکف با استفاده از اختیاراتش به عنوان رئیس کا گ ب تمام خطوط ارتباطی گورباچف را با جهان خارج قطع و او را در ویلایش تحت مراقبت مأموران کا گ ب، محبوس کرد.

سپس اعلامیه ای با امضای گنادی یانایف تحت عنوان کفیل ریاست جمهوری و رئیس هیئت هشت نفره موسوم به کمیته دولتی وضع اضطراری تنظیم شد که در آن نوشته شده بود گورباچف به دلیل بیماری فعلاً توان اداره کشور را ندارد.

یانایف دو سال بعد در مصاحبه با روزنامه روسی نووی وزگلاد (نگاه نو) گفت که هنگام امضای این اعلامیه مست بوده، هرچند تصریح کرد که این مستی بر تصمیمش اثری نداشته است.

اعلامیه ساعت هفت بامداد نوزدهم اوت (بیست و هشتم مرداد) از رادیو و تلویزیون پخش شد و تانکها به خیابانهای مسکو سرازیر شدند.

بوریس یلتسین، رئیس جمهور فدراسیون روسیه (که هنوز بخشی از اتحاد شوروی بود) خود را به مجلس شورای عالی رساند و آنجا را به کانون مقاومت در برابر کودتا تبدیل کرد، شمار زیادی از مردم هم به هواداری از او در بیرون از مجلس گردآمدند.

بوریس یلتسین، رئیس جمهوری پیشین فدراسیون روسیه مجلس شورای عالی را به کانون مقاومت در برابر کودتا تبدیل کرد

یانایف وضعیت فوق العاده اعلام کرد و سپس در نشستی خبری حاضر شد و گفت که دولت جدید همچنان به ادامه اصلاحات پایبند خواهد بود، اضطراب و رعشه دستان او از دید خبرنگاران پنهان نماند، خود او نیز بعدها در مصاحبه ای به اضطراب و لرزش دستانش در آن نشست اعتراف کرد.

تلاش سران کودتا برای تسخیر نظامی مجلس در برابر مقاومت مردمی که راه را بر تانکها سد کردند ناکام ماند و یانایف بناچار به نیروهای نظامی دستور داد مسکو را ترک کنند؛ بدین ترتیب کودتا شکست خورد.

سقوط شوروی و صعود یلتسین

گورباچف پیش از سحرگاه روز بعد خود را به مسکو رساند اما از آن پس دیگر کانون قدرت از کرملین به مجلس منتقل شده بود که بوریس یلتسین و یارانش در آن مستقر شده بودند.

مجلس همان فردای شکست کودتا پرچم سه رنگ روسیه تزاری را جانشین پرچم منقوش به داس و چکش شوروی کرد و دو روز بعد گورباچف از رهبری حزب کمونیست استعفا داد.

فردای روز استعفای گورباچف از این مقام، اوکرایین اعلام استقلال کرد و ظرف دو ماه، تاجیکستان، ارمنستان، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان هم همین راه را رفتند.

در ۲۵ دسامبر گورباچف از ریاست جمهوری شوروی استعفا داد و فردای آن روز عمر اتحاد جماهیر شوروی رسماً به پایان رسید؛ بلاروس، قزاقستان و ازبکستان هم که همچنان به این اتحادیه وفادار مانده بودند راهی جز استقلال پیش رویشان نماند.

سرانجام کودتاچیان

دست اندرکاران کودتا بلافاصله پس از بازگشت گورباچف به مسکو برکنار، بازداشت و متهم به خیانت شدند، جرمی که در زمان شوروی می توانست به اعدام یا مرگ تدریجی در گولاگهای مخوف بینجامد اما وقتی که دیگر شوروی در کار نبود، با متهمان به خیانت هم به ملاطفت رفتار شد و تا یک سال و نیم بعد همه کودتاچیان آزاد شدند تا انتظار برای محاکمه را به جای زندان در خانه هایشان ادامه دهند.

قبل از آنکه محاکمه به سرانجام برسد، مجلس دومای روسیه حکم عفو همه متهمان را به تصویب رساند، هرچند ژنرال والنتین وارننیکف که در زمان کودتا فرمانده نیروی زمینی بود عفو را نپذیرفت و خواستار ادامه محاکمه شد که دادگاه نیز سرانجام او را تبرئه کرد.

کودتایی که می توانست خونبار باشد تنها جان پنج نفر را گرفت: سه نفر از مردم و دو نفر از کودتاچیان.

تلاش مردم برای جلوگیری از حمله تانکها خودروهای زره پوش به مجلس، سه قربانی گرفت و در جانب کودتاچیان نیز، بوریس پوگو وزیر کشور لتونی تبار و عضو هیئت هشت نفر کودتاچیان، پس از شکست کودتا همراه با همسرش خودکشی کرد.

کودتاچیان پس از آزادی از زندان و برخورداری از عفو، زندگی عادی و فعالیت اجتماعی خود را ادامه دادند.

رهبرشان گنادی یانایف که متخصص تاریخ شوروی بود و دانشنامه دکترای خود را هم درباره تروتسکی نوشته بود، پس از صدور حکم عفو به تخصص اصلی اش بازگشت و در دانشکده گردشگری به تدریس پرداخت، در کنار آن، دولت روسیه هم او را به عنوان مشاور هیئت رسیدگی به امور از کارافتادگان و بازنشستگان به کار گرفت.